عوامل مؤثر بر توزیع فضایی مراکز حساس کلان‌شهر تهران با تأکید بر پدافند غیرعامل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری جغرافیای سیاسی

2 استادیار دانشگاه جامع امام حسین (ع)

3 دکتری علوم سیاسی گرایش جامعه‌شناسی سیاسی

چکیده

توزیع فضایی پراکنش انواع مراکز شهری در مقیاس‌های مختلف یکی از دغدغه‌ها و مسائل اصلی و راهبردی صاحب‌نظران، مدیران و آمایش­گران سیاسی فضا است. در این میان، تولید فضای امن شهری براساس سازمان فضایی مراکز دخیل در امنیت شهری، تحت معلولیت عاملیت فضایی کنشگران و تحلیل توزیع فضایی مراکز حساس نیز مستلزم شناسایی عوامل مؤثر در توزیع فضایی مراکز حساس کلان‌شهر تهران با تأکید بر پدافند غیرعامل است. پژوهش حاضر سعی بر آن داشت تا با استفاده از روش‌های کیفی و کمّی به شناسایی این عوامل دست یازد. تحقیق حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی بوده و از روش فراترکیب در شناسایی اولیۀ عوامل مؤثر بر توزیع فضایی مراکز حساس کلان‌شهر تهران با تأکید بر پدافند غیرعامل و همچنین از روش‌های کمّی نیز در تدقیق و اکتشاف نهایی عوامل و تأیید مدل طراحی‌شده استفاده شد. جامعۀ آماری پژوهش حاضر را 140 نفر از خبرگان، متخصصان و کارشناسان حوزۀ دفاعی، جغرافیای سیاسی و شهرسازی تشکیل دادند. تکنیک‌های آماری تحلیل عاملی، اکتشافی و تأییدی بوده و در پردازش داده‌ها از محیط محاسباتی SPSS و Lisrel بهره‌گیری شد. نتایج نشان داد که 54 گویه در قالب هشت بُعد اصلی (1. عوامل مرتبط با اقتصاد، 2. عوامل اجتماعی - فرهنگی جمعیتی، 3. عوامل مرتبط با رعایت حریم‌ها، 4. عوامل دسترسی به خدمات و زیرساخت‌ها، 5. ملاحظات طبیعی-زیست محیطی، 6. عوامل مرتبط با جغرافیای نظامی، 7. عوامل کالبدی و 8. عوامل اداری - سیاسی) به ترتیب با ضریب واریانس 17، 14، 12، 9، 6، 7، 5 و 5 درصد، مقدار 22/86 درصد از واریانس کل را تبیین می‌سازند. همچنین نتایج تحلیل عاملی تأییدی نیز نشان داد که کلیۀ مسیرها با احتمال 95 درصد معنادار بوده و اثر متغیرهای نهفتۀ برون‌زا بر متغیرهای نهفتۀ درون‌زا (ابعاد هشت­گانه) معنی‌دار است. آماره مجذور خی نیز برازش مدل طراحی‌شده را نشان داد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Factors influencing the spatial distribution of sensitive centers in Tehran metropolis with emphasis on Passive Defense

نویسندگان [English]

  • Hossein Abdolmaleki 1
  • Gholamali Zavarzade 2
  • Saeid Khosravi 3
1 Ph.D. in Political Geography.
2 Assistant Professor at Imam Hossein (PBUH) Comprehensive University
3 Ph.D. in International Relations, the tendency of political sociology.
چکیده [English]

    The spatial distribution of the transmittancy of different types of urban centers at different scales is one of the main and strategic concerns of experts, managers and spatial political logisticians. Meanwhile, the production of urban safe space based on the spatial organization of the centers involved in urban security, under the effect of spatial factor of activism, and the analysis of the spatial distribution of sensitive centers also requires the identification of factors affecting the spatial distribution of sensitive metropolitan centers in Tehran with emphasis on passive defense. The present study attempted to identify these factors using qualitative and quantitative methods. This study is a descriptive-analytical type that uses a meta-synthesis method for identifying the first factors affecting the spatial distribution of sensitive metropolitan centers of Tehran with emphasis on passive defense and also employs quantitative methods to investigate and explore factors and verify the designed model. The statistical population of this study consisted of 140 elites, specialists and experts in the field of defense, political geography and urban planning. Statistical techniques were factor analysis, exploratory and confirmatory and SPSS and Lisrel programs were used in data processing. The results showed that 54 items were classified into eight main dimensions (1. economic factors, 2. socio- demographic factors, 3. privacy factors, 4. access to services and infrastructures, 5. nature-environment considerations, 6. factors related to military geography, 7. physical factors and 8. Political-administrative factors) with a coefficient of variance of 17, 14, 12, 9, 6, 7, 5 and 5 percent, respectively, explain 86/22 percent of the total variance. Confirmatory factor analysis also showed that all pathways were significant with 95% probability and the effect of exogenous latent variables on endogenous latent variables (octagonal dimensions) was significant. The chi-square statistic also showed the fitting of the designed model.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Urban security
  • passive defense
  • spatial distribution
  • Tehran metropolis
  • sensitive centers

مراجع

 
1. آیین‌نامۀ ضوابط پدافند غیرعامل در مکان‌یابی مراکز حیاتی و حساس،1390.
2. ارکات، جمال؛ زمانی، شکوفه (1394)، مکان‌یابی تسهیلات حساس با در نظر گرفتن اصول پدافند غیرعامل؛ علوم و فنّاوری پدافند نوین (علوم و فنّاوری‌های پدافند غیرعامل)؛ دورۀ 6, شمارۀ 4; صص 276-265.
3. اسماعیلی، شاهرخت مسلم؛ تقوایی، علی‌اکبر (1390)،  ارزیابی آسیب‌پذیری شهر با رویکرد پدافند غیرعامل با استفاده از روش دلفی، نمونۀ موردی: شهر بیرجند؛ نشریۀ مدیریت شهری؛ دورۀ 9؛ شمارۀ 28؛ صص 110-93.
4. برنافر، مهدی؛ افرادی، ­کاظم (1393)، اولویت‌بندی مراکز حیاتی، حساس و مهم شهر بندر انزلی و ارائۀ راهکارهای دفاعی از دید پدافند غیرعامل؛ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی (علوم جغرافیایی)؛ دورۀ 14, شمارۀ 32؛ صص 179-161.
5. جلالی­فراهانی، غلامرضا (1390)، پدافند غیرعامل در سازه‌های زیرزمینی. تهران: سازمان پدافند غیرعامل کشور.
6.جلالی­فراهانی، غلامرضا (1395)، مقدمه‌ای بر روش و مدل برآورد تهدیدات در پدافند غیرعامل. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (علیه­السلام).
7. جلالی فراهانی، غلامرضا و هاشمی فشارکی، سید جواد (1389)، پدافند غیرعامل در آیینۀ قوانین و مقررات. تهران: سازمان پدافند غیرعامل کشور.
8. حاتمی­نژاد، حسین؛ عظیم­زادۀ ایرانی، اشرف (1394)، ساماندهی محلات شهری بر مبنای الزامات پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: محلات ناحیه 6 منطقه 2 شهر تهران)؛ نشریۀ اطلاعات جغرافیایی: دورۀ 24؛ شماره 96؛ صص 112-91.
9. حافظ­نیا، محمدرضا؛ رومینا، ابراهیم؛ احمدی­پور، زهرا؛ فانی، علی‌اصغر (1392)، مدیریت سیاسی فضا در سیستم‌های بسیط متمرکز، فصلنامۀ ژئوپلیتیک ـ سال نهم، شمارۀ اول، صص 31-1.
10. حسینی، سید احمد؛ احدنژادروشتی، محسن؛ مدیری، مهدی؛ کاملی­فر، محمدجواد (1392)، ارزیابی کیفیت نواحی شهری با توجه به توزیع خدمات شهری در بحران‌های انسان‌ساخت با رویکرد پدافند غیرعامل (نمونۀ موردی: نواحی شهر تهران)؛ نشریۀ برنامه‌ریزی فضایی: دورۀ 3؛ شمارۀ 2 (پیاپی 9)؛ صص 99-79.
11. رضایی، رحیم؛ پوراحمد، احمد (1388)، نقش تمرکز فعّالیت‌های اقتصادی در افزایش جمعیت کلان‌شهر تهران، فصلنامۀ پژوهشی جغرافیای انسانی، سال اول، شمارۀ سوم، صص 66-51.
12. زارعی، غلامرضا (1395)، تبیین و تحلیل شاخص‌های پدافند غیرعامل در آمایش اماکن حیاتی (مطالعه موردی: تهران بزرگ)؛ رساله دورۀ دکتری جغرافیا- گرایش نظامی؛ دانشکده و پژوهشکدۀ پیامبر اعظم (ص).
13. زرقانی، سید هادی؛ رضوی­نژاد، مرتضی (1393)، تحلیل ریسک اهمیت مراکز حیاتی، حساس و مهم کلان‌شهر مشهد با استفاده از مدل ANP؛ مطالعات برنامه‌ریزی شهری، دورۀ (1), شماره (1), صص 28-11.
14. زیویار، پروانه؛ حسینی­امینی، حسن؛ درودی، محمدرضا (1395)، شهرسازی مبتنی بر دفاع غیرعامل؛ تهران: آکادمیک، انتشارات انجمن جغرافیای ایران.
15. ستاره، علی­اکبر (1390)، مدیریت ریسک در پدافند غیرعامل، تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
16. ستاره، علی­اکبر (1387)، چگونگی اثرگذاری مدیریت ریسک در پدافند غیرعامل، «نشریه پدافند غیرعامل»، تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر، پیش‌شمارۀ زمستان.
17. ستاره، علی‌اکبر؛ زنگنه، شهرکی؛ حسینی، سید علی (1388)، آمایش و مکان‌یابی از منظر پدافند غیرعامل، دانشگاه صنعتی مالک اشتر، مجتمع دانشگاهی آمایش و پدافند غیرعامل، پژوهشکده شهرسازی و معماری دفاعی.
18. شمسایی­زفرقندی، فتح­اله (1390)، فضاهای زیرزمینی و کارکردهای چندمنظوره شهری و پناهگاهی با نگاه پدافند غیرعامل، اولین همایش علمی پژوهشی شهرسازی و معماری با رویکرد پدافند غیرعامل، تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
 19. صفوی، سید یحیی (1381)، جغرافیای امنیتی کلان‌شهر تهران، تهران: انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (علیه­السلام).  
20. عباسی، مرتضی؛ ربیعی، حسین (1391) ارائۀ رویکردی سیستماتیک و هدفمند به انتخاب مکان سازمان‌ها و صنایع امنیتی- نظامی در قالب کار گروهی با رویکرد پدافند غیرعامل؛ نشریۀ مدیریت نظامی؛ دورۀ 12, شمارۀ 48; صص 196-159.
21. عبداله­خانی، علی (1394)، تهدیدات امنیت ملی (شناخت و روش)، تهران: انتشارات مؤسسۀ فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران.
22. عبدالهی، مجید (1390)، مدیریت بحران در نواحی شهری، چاپ سوم، تهران: انتشارات انوار.
23. عزیزی، محمدمهدی؛ برنافر، مهدی (1390)، فرایند مطلوب برنامه‌ریزی شهری در حمله‌های هوایی از دیدگاه پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: ناحیه 1 منطقه 11 تهران)؛ مطالعات شهری؛ دورۀ 1, شمارۀ 1; صص 22-9.
24. غلامرضایی، حسین (1387) «ملاحظات پدافند غیرعامل در شبکه‌های گازرسانی شهری». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده پدافند غیرعامـل، تهران: دانشـگاه مالک اشتر.
25. کالینز، جان ام.(1390)، استراتژی بزرگ (اصول و رویه‌ها)، چاپ سوم،ترجمۀ کورش بایندر. تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
26. مدیری، مهدی (1389)، الزامات مکان‌یابی تأسیسات شهری و ارائۀ الگوی بهینه از دیدگاه پدافند غیرعامل، رسالۀ دورۀ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران.
27. مشکینی، ابوالفضل؛ شعبانی، مرتضی؛ نشاط، عبدالحمید (1396) ارزیابی آسیب‌پذیری کاربری آموزشی با رویکرد پدافند غیرعامل شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: منطقه 6 تهران)؛ پژوهش‌های جغرافیای انسانی (پژوهش‌های جغرافیایی)؛ دورۀ 49؛ شماره 2; صص 258-243.
28. مشهدی، حسن (1393)، ارزیابی تهدیدها، آسیب‌پذیری و ریسک در زیرساخت‌های حیاتی، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
29. منشادی، محمدعلی (1390)، ارائۀ الگوی مناسب پراکنش آمادگاه‌های نزاجا در جنگ ناهمتراز با رعایت اصول پدافند غیرعامل؛ مدیریت نظامی؛ دورۀ 11, شمارۀ 43; صص 163-135.
30. موحدی­نیا، جعفر (1392)، اصول و مبانی پدافند غیرعامل، تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
فصلنامه پژوهش های حفاظتی امنیتی
دوره 8، شماره 30
شهریور 1398
صفحه 27-66

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار